Θα πίστευε κανείς ότι μετά από εκατό χρόνια δεν θα υπήρχαν αρκετά στοιχεία που να συνθέτουν την ιστορία της συμμετοχής του ελληνικού νησιού της Λήμνου στην εκστρατεία της Καλλίπολης του 1915-1916. Αλλά έμελλε να κάνουμε λάθος. Πρόσφατα επισκέφθηκα ξανά το νησί αυτό του Βορείου Αιγαίου και με τη βοήθεια μερικών αποφασισμένων ντόπιων φίλων και συνεργατών, κατάφερα να εντοπίσω την τοποθεσία ενός πρώην συμμαχικού νεκροταφείου.

 JIM CLAVEN - ΑΠΟΔΟΣΗ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΡΩΑΔΙΤΗΣ

Αυτό που ακολουθεί είναι η ιστορία αυτής της ανακάλυψης.

Υπάρχουν τρία Κοινοπολιτειακά Πολεμικά Νεκροταφεία στη Λήμνο, πολύ γνωστά στους επισκέπτες του νησιού. Πρόκειται για το Ανατολικό Μούδρο, το Πορτιανού και τα Μουσουλμανικά Πολεμικά Κοιμητήρια του Δυτικού Μούδρου. Όλα δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια της εκστρατείας της Καλλίπολης.

Ο χάρτης που προσδιορίζει τη θέση των Συμαμχικών Νεκροταφείων. Πηγή: National Archives, London/Supplied

Ωστόσο, από τότε που εντόπισα μια αναφορά σε ένα τέταρτο συμμαχικό πολεμικό νεκροταφείο στη Λήμνο, με ενδιέφερε να εξακριβώσω την τοποθεσία του.

Η τοποθεσία αυτού του νεκροταφείου μού αποκαλύφθηκε αρχικά σε μια αναφορά στον βρετανικό στρατιωτικό χάρτη της περιοχής στα δυτικά του κόλπου Μούδρου, που φυλάσσεται στα Εθνικά Αρχεία του Λονδίνου. Αυτή είναι η οριστική τοποθεσία της Συμμαχικής παρουσίας σε αυτήν την περιοχή κατά τη διάρκεια της εκστρατείας που έχει αναγνωρισθεί επίσημα. Προσδιορίζει τη θέση πολλών νοσκομειακών και άλλων εγκαταστάσεων στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένων των δύο αυστραλιανών επιτόπιων νοσοκομείων – του 3ου Γενικού Αυστραλιανού Νοσοκομείου και του 2ου Αυστραλιανού Σταθερού Νοσοκομείου. Αναφέρει, επίσης, τις διάφορες βάσεις ανεφοδιασμού, τις στρατιωτικές αποβάθρες και άλλες υποδομές που δημιουργήθηκαν ως μέρος του συμμαχικού στρατοπέδου εκεί.

Οι πρώτες ενδείξεις που συνάντησα και στις οποίες υπήρχαν υπαινιγμοί για ένα άλλο στρατιωτικό νεκροταφείο, αποκαλύφθηκαν στον χάρτη αυτόν του Δυτικού Μούδρου του Βρετανικού Στρατού. Στον εν λόγω χάρτη υποδεικνύεται ότι στα νότια των κυρίων στρατοπέδων στην Πούντα (Turks Head), μεταξύ των χωριών Πορτιανού και Τσιμανδριών, υπήρχαν τόσο για ένας “Τετράγωνος Πύργος” (“Square Tower”) και ακριβώς στα βόρεια ένα “Στρατιωτικό Νεκροταφείο”. Ο “Τετράγωνος Πύργος” εντοπίζεται επίσης στην ίδια τοποθεσία στον Ερευνητικό Χάρτη της Λήμνου του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού από το 1916, που φυλάσσεται στην Βρετανική Βιβλιοθήκη.

Αναφορά στην ταφή του στρατιώτη Howe. Πηγή: NAA/Supplied

Οι επόμενες ενδείξεις προήλθαν από τα ταφικά αρχεία που κατείχε η Επιτροπή Πολεμικών Τάφων της Κοινοπολιτείας (Commonwealth War Graves Commission). Έχοντας διαβάσει στα ταφικά αρχεία και τα έγγραφα για τους πάνω από 1.200 άντρες-μέρος του συμμαχικού προσωπικού που ήταν θαμμένοι εκεί, βρήκα αναφορές σε ένα “Κοιμητήριο Πλατείας Πύργου” (“Square Tower Cemetery”) ή “Νεκροταφείο Παλαιού Τετραγωνικού Πύργου” (“Old Square Tower Cemetery”) στα έγγραφα που αφορούσαν έναν μικρό αριθμό στρατιωτών των Συμμάχων που ήταν θαμμένοι στην Λήμνο.

Η λειτουργία του νεκροταφείου αυτού φαίνεται να συνέπεσε με τις επιθέσεις στη χερσόνησο της Καλλίπολης και την επέκταση των ιατρικών εγκαταστάσεων της Λήμνου στο Δυτικό Μούδρο, που έλαβαν χώρα τον Αύγουστο του 1915.

Εννέα στρατιώτες καταγράφονται ως θαμμένοι εδώ, πέντε Βρετανοί και τέσσερις Αυστραλοί.

Η πρώτη ταφή έγινε στις 15 Ιουλίου 1915, με την ταφή του στρατιώτη J. Hall του 6ου Τάγματος του Συντάγματος του Yorkshire.

Ο στρατιώτης Alexander Carnochan. Πηγή: The Queenslander Pictorial, 1914, NAA/Supplied

Τρεις από τους Αυστραλούς κηδεύτηκαν στις 9 Αυγούστου, ενώ ο τέταρτος την επόμενη μέρα. Οι Αυστραλοί ήταν ο στρατιώτης Eric Blomqvist (γνωστός και ως Bloom), ο Thomas Henry Howe, ο Richard Henry Philip Jones και ο Alexander Carnochan. Η ταφή όλων αυτών των Αυστραλών έγινε από τον λόρδο Ennismore, Βρετανό στρατιωτικό ιερέα.

Ο πρώτος θάνατος που καταγράφηκε στο μητρώο του 3ου Γενικού Νοσοκομείου της Αυστραλίας που τηρείται στο Αυστραλιανό Πολεμικό Μνημείο ήταν αυτός του Eric Bloom. Πρώην ναύτης, ο 28χρονος Eric είναι ο μοναδικός Αυστραλός στρατιώτης γεννημένος στη Σουηδία που έχει ταφεί στη Λήμνο, έχοντας γεννηθεί στη Στοκχόλμη και όχι στο Αμπερντίν της Σκωτίας, όπως αναφερόταν στα έγγραφα στράτευσής του. Ο φάκελος υπηρεσίας του Eric αποκαλύπτει ότι υπέστη σοβαρό τραύμα από πυροβολισμό στις 8 Αυγούστου και είχε ήδη πεθάνει όταν έφτασε στο Νοσοκομείο την επόμενη μέρα.

Ο Thomas Howe ήταν ένας 31χρονος κτίστης από το Erskineville του Σίδνεϊ που κατατάχθηκε τον Απρίλιο του 1915. Τραυματίστηκε από πυροβολισμό στα χέρια και τα πόδια, στις 8 Αυγούστου, και πέθανε την επόμενη μέρα, ενώ νοσηλευόταν στο 2ο Αυστραλιανό Σταθερό Νοσοκομείο Λήμνου. Βρισκόταν στο μέτωπο μόνο δύο μέρες πριν τραυματιστεί.

Ο στρατιώτης Thomas Howe. Πηγή: AWM Collection/Supplied

Ο Richard Henry Philip Jones, γεννημένος στη Νότια Αυστραλία, ήταν ένας 33χρονος εργάτης όταν κατατάχθηκε στο Kalgoorlie στη Δυτική Αυστραλία. Τραυματίστηκε από πυροβολισμό στις 7 Αυγούστου και πέθανε ενώ νοσηλευόταν στο 3ο Γενικό Νοσοκομείο της Αυστραλίας στις 9 Αυγούστου.

Ο Alexander Carnochan ήταν ηλικίας πάνω από 43 ετών όταν κατατάχθηκε στο Κουίνσλαντ. Ήταν αγγλικής καταγωγής Γαλλοπολωνός με πάνω από 16 χρόνια προηγούμενη στρατιωτική θητεία στους Royal Scots και στις χερσαίες δυνάμεις στο Ηνωμένο Βασίλειο. Τραυματίστηκε στην κοιλιά στις 9 Αυγούστου και πέθανε ενώ νοσηλευόταν στο 2ο Αυστραλιανό Σταθερό Νοσοκομείο Λήμνου την επόμενη μέρα. Άφησε πίσω τη σύζυγό του, Edith, και τις δύο του κόρες, Iva και Vera, που έμεναν στο Camden Town του Λονδίνου.

Ο συγγραφέας (στο κέντρο) στο Old Square Tower, με την Λίζα Κουτσαπλή και τον Mario Sanz Garcia. Φώτο: Pat Miner/Supplied

Όλοι αυτοί οι άνδρες –Βρετανοί και Αυστραλοί– θάφτηκαν στη συνέχεια στο κοντινό Στρατιωτικό Νεκροταφείο Πορτιανού μετά την ίδρυσή του εκείνο τον Αύγουστο. Δεν υπάρχει επίσημη καταγραφή για το πότε εγκαταλείφθηκε το Νεκροταφείο της Παλαιάς Πλατείας, αλλά κανένα άλλο μέλος του συμμαχικού προσωπικού που είναι θαμμένο στη Λήμνο δεν αναφέρεται ότι ήταν αρχικά θαμμένο εκεί. Πρέπει να υποτεθεί ότι για οποιονδήποτε λόγο, αυτό το τέταρτο νεκροταφείο άνοιξε τον Ιούλιο και έκλεισε γύρω στα μέσα Αυγούστου.

Ποια είναι η σημασία του εντοπισμού της θέσης ενός πρώην νεκροταφείου; Παρά το γεγονός ότι αυτοί οι εννέα στρατιώτες στη συνέχεια ενταφιάστηκαν εκ νέου, η πρώτη τους ταφή έγινε στο νεκροταφείο Old Square Tower. Πιστεύω ότι αυτό πρέπει να το θυμόμαστε και να το προσδιορίζουμε ως μέρος της Διαδρομής Μνήμης της Λήμνου (Lemnos’ Remembrance Trail). Η ακριβής τοποθεσία στην οποία τάφηκαν δεν πρέπει να ξεχαστεί.

Με αυτό το συναίσθημα ζήτησα τη βοήθεια των συναδέλφων μου ερευνητών στη Λήμνο –των αδελφών Κουτσαπλή, από τα Τσιμάνδρια, του φωτογράφου Pat Miner και του Mario Sanz Garcia. Σύντομα μπορέσαμε να αναγνωρίσουμε ένα μοναχικό δέντρο στην άνοδο ενός λόφου στα βόρεια των Τσιμανδριών, έξω από το δρόμο προς Πορτιανού. Το δέντρο φαινόταν να έχει ριζώσει πριν από πολλά χρόνια μέσα στα όρια κάποιας πέτρινης κατασκευής.

Με μια πιο προσεκτική εξέταση, αποκαλύφθηκε ότι η πέτρινη κατασκευή ήταν πράγματι τετράγωνη. Αποτελείτο τόσο από μεγάλες όσο και από μικρές πέτρες, τσιμεντωμένες μεταξύ τους. Ήταν μια σχεδιασμένη δομή, χωρίς κάτι τυχαία τοποθετημένο. Μήπως υπήρχε εκεί αρχικά ένα πηγάδις Ή μήπως υπήρχε εκεί ένα παρατηρητήριο (look-out tower) από κάποιο μακρινό παρελθόν; Μπορεί να μην μάθουμε ποτέ. Αλλά γνωρίζουμε ήδη ότι πρόκειται για το Old Square Tower γιατί προσδιορίζεται και στους δύο χάρτες των Συμμάχων από την εκστρατεία της Καλλίπολης που αναφέρθηκε παραπάνω.

Κοιτάζοντας προς τα κάτω από τον Τετράγωνο Πύργο, προς την Πούντα (Turks Head), ερεύνησα το έδαφος που θα περιείχε τους προσωρινούς τάφους των εννέα στρατιωτών. Δεν ξέρω ακόμη αν υπάρχουν φωτογραφίες αυτού του πρόχειρου του νεκροταφείου. Αλλά αυτή ήταν πιθανότατα η τοποθεσία του χαμένου νεκροταφείου της Λήμνου του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Κατά τη λειτουργία του, το νεκροταφείο αυτό βρισκόταν, ίσως, κοντά στο κέντρο μιας από τις κύριες ζώνες δράσης των Συμμαχικών δυνάμεων στη Λήμνο. Στα βόρεια βρίσκονταν οι νοσοκομειακές εγκαταστάσεις της Πούντας, που εκτείνονταν μέχρι την ακτή, όχι μακριά από τον Πύργο της Παλιάς Πλατείας. Επίσης, στρατιώτες πραγματοποίησαν πορείες στην περιοχή. Το κοντινό δευτερεύον λιμάνι στο Διαπόρι, χρησιμοποιήθηκε επίσης από τους Συμμάχους. Και τα χωριά Τσιμανδριά και Πορτιανού φωτογραφήθηκαν από συμμαχικό υπηρεσιακό προσωπικό.

Κοιτάζοντας τις φωτογραφίες δύο από αυτούς τους Αυστραλούς στρατιώτες, διαβάζοντας τις αναφορές για τον θάνατό τους και τα περί της ταφής τους στο νεκροταφείο Old Square Tower, ενθυμούμαστε ότι στην έρευνα της στρατιωτικής ιστορίας συνδεόμαστε με την ιστορία της ζωής πραγματικών ανθρώπων. Αυτοί οι άντρες έζησαν αληθινές ζωές στην Αυστραλία –μερικοί σε όλο τον κόσμο όπως ο Eric Blomqvist (Bloom)– με φιλόξενες οικογένειες που θα τους έλειπαν καθώς κατατάσσονταν και πήγαιναν στον πόλεμο. Έφτασαν στον μεγάλο κόλπο του Μούδρου της Λήμνου, αγναντεύοντας τους λόφους, τα χωράφια και τα χωριά της περιοχής, ίσως βγαίνοντας στη στεριά για στρατιωτικές ασκήσεις και συναντώντας κάποιους από τους ντόπιους Λημνιούς. Αλλά δεν ήταν γραμμένο να ζήσουν όλοι σ’ αυτή τη γη. Έμελλε να τραυματιστούν στην Καλλίπολη, όπως και τόσοι άλλοι, και/ή να πεθάνουν στη Λήμνο. Θα πρέπει να τους θυμόμαστε – όπως και τους αρχικούς τους χώρους ανάπαυσης. Είναι ένα κοίλο έδαφος. Πόσο ταιριαστό είναι το γεγονός ότι μια παλιά Εκκλησία –ο Άγιος Χρήστος– βρίσκεται κοντά στον Πύργο της Παλιάς Πλατείας.

Μαζί με τις αδελφές Κουτσαπλή, ανυπομονώ για την ημέρα που η τοποθεσία του Κοιμητηρίου του Παλαιού Πύργου της Πλατείας θα πάρει τη θέση που δικαιούται στο Μονοπάτι Μνήμης Λήμνου που πρόκειται να δημιουργηθεί στο νησί για να βοηθήσει τους επισκέπτες και τους μελλοντικούς ερυνητές. Ο Eric, ο Thomas, ο Richard και ο Alexander –και οι απόγονοί τους– αξίζουν κάτι παραπάνω.

*Ο Jim Claven είναι ιστορικός, συγγραφέας και γραμματέας της Επιτροπής Μνήμης Λήμνου Καλλίπολης (Lemnos Gallipoli Commemorative Committee). Ερευνά την ελληνική σύνδεση με την ιστορία των ANZACs της Αυστραλίας και στους δύο παγκόσμιους πολέμους για πολλά χρόνια. Πρόσφατα επισκέφθηκε ξανά τη Λήμνο κατά τη διάρκεια ενός επιτόπιου ερευνητικού ταξιδιού στην Ελλάδα και ευχαριστεί τους Λίζα Κουτσαπλή, Pat Miner και Mario Sanz Garcia, για τη βοήθειά τους. Οι πιο πρόσφατες δημοσιεύσεις του περιλαμβάνουν το “Lemnos & Gallipoli Revealed” και το “Grecian Adventure”. Για επικοινωνία: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

ΠΗΓΗ