Από τα μέσα του 1944 άρχισαν να απελευθερώνονται πόλεις και κράτη της Ευρώπης από τη γερμανική κατοχή. Η Αθήνα στις 12 Οκτωβρίου και στις 18 επιστρέφει η εξόριστη κυβέρνηση. Νωρίτερα απελευθερώθηκαν τα νησιά του Βορείου Αιγαίου. Πρώτα απελευθερώθηκαν τα νησιά Λέσβος και Χίος στις 10 Σεπτεμβρίου 1944, ακολούθησαν η Σάμος στις 5 Οκτωβρίου, η Λήμνος στις 16 Οκτωβρίου.

του Αριστείδη Καλάργαλη* 

Τις τελευταίες μέρες πριν από την αποχώρησή τους από τη Λέσβο, οι Γερμανοί είχαν περιοριστεί στην πόλη της Μυτιλήνης, στο στρατόπεδο του Καρά Τεπέ και σε λίγες φρουρές που διατηρούσαν σε κάποια μικρά λιμάνια του νησιού. Η είδηση της αποχώρησης των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής ήταν γνωστή σε όλες τις τοπικές ηγεσίες από τις προηγούμενες μέρες. Πρώτοι ενημερώθηκαν (κατά τα απομνημονεύματα του κατοχικού δημάρχου Γ. Χονδρονίκη), στις 7 Σεπτεμβρίου, από τον Γερμανό στρατιωτικό διοικητή ο μητροπολίτης Μυτιλήνης Ιάκωβος ο Α', ο νομάρχης Λέσβου Παναγιώτης Τσιτσίλιας, ο δήμαρχος Μυτιλήνης Γιώργος Χονδρονίκης και ο διοικητής της Χωροφυλακής. Η τοπική ηγεσία του ΕΑΜ είχε συγκεντρωθεί στην Αγία Παρασκευή και προετοιμαζόταν για τη σημαντική εξόρμηση κατά των Γερμανών. Στις 9 Σεπτεμβρίου μεταβαίνει ο γραμματέας του ΕΑΜ, Απόστολος Αποστόλου, στον Κόλπο της Γέρας για να συναντήσει κομάντος που αποβιβάστηκαν στην περιοχή. Περνώντας από τα Αλυφαντά για να πάρει οδηγό, πληροφορήθηκε την αποχώρηση των Γερμανών. Στη Μυτιλήνη η πληροφορία της αποχώρησης των Γερμανών δόθηκε από τον διερμηνέα Διογένη Βενετόπουλο, ο οποίος συνεργαζόταν με το ΕΑΜ, στον Λεφτέρη Κιοσκλή. Από κει και πέρα η κινητοποίηση της οργάνωσης του ΕΑΜ ήταν μεγάλη. Ολοι τέθηκαν σε συναγερμό και επιφυλακή και παρακολουθούσαν τις κινήσεις των Γερμανών. Είχαν την ανησυχία μήπως ανατινάξουν το κτίριο του Εργοστασίου της Ηλεκτροπαραγωγής και τις Αποθήκες του Πετρόπουλου με τα τρόφιμα και τα εφόδια.

Πριν από την απελευθέρωση, μέσα στο καλοκαίρι, ορίστηκε ως έδρα της ελεύθερης Λέσβου η κωμόπολη της Αγίας Παρασκευής. Εκεί μεταφέρθηκαν οι ηγεσίες του ΕΑΜ (Σταμάτης Καβαδίας, μέλος της Κ.Ε. του ΕΑΜ, Απ. Αποστόλου, γραμματέας ΕΑΜ Λέσβου, και τα άλλα μέλη, ο γραμματέας της ΕΠΟΝ Ανδρέας Ανδρέου, η ηγεσία του ΕΛΑΣ, Βασίλης Ευλαμπίου, διοικητής του 22 Συντάγματος, και Δημ. Αποστόλου, καπετάνιος. Στο χωριό ήταν κρυμμένοι και λειτουργούσαν από το ΕΑΜ δύο ασύρματοι, της αγγλικής και αμερικανικής υπηρεσίας. Ορκίστηκαν οι άντρες του 22ου Συντάγματος από τον μητροπολίτη Καλλονής και πρόεδρο του ΕΑΜ, Διονύσιο.

Νομάρχης ορίστηκε ο ποιητής και λόγιος Κώστας Φριλίγγος, δήμαρχος ο Ανδρέας Αναγνωστόπουλος, λαϊκός επίτροπος ο Παναγιώτης Περρής. Συντάχτηκε επίσης κατάλογος με δωσίλογους, συνεργάτες των Γερμανών, οι οποίοι θα δικάζονταν μετά την απελευθέρωση. Εκεί στην πλατεία του χωριού πραγματοποιήθηκε η πρώτη γιορτή της απελευθέρωσης του νησιού, στην οποία συμμετείχαν κάτοικοι από τα γύρω χωριά. Ο μητροπολίτης Διονύσιος στην ομιλία του είπε, μεταξύ των άλλων: «Παιδιά του ΕΑΜ, αποτελείτε την αγαθήν μερίδα του ελληνικού λαού, γιατί διαλέξατε αυτό το υψηλόν αγαθόν, να υπηρετήσετε την ελευθερία. Πηγαίνετε στη Μυτιλήνη για να καταλάβετε την πόλη. Προσέξετε, έχετε καθήκον απέναντι του λαού αυτού που υπέφερε τα πάνδεινα από τον κατακτητή».

Ξημερώματα της 10ης Σεπτεμβρίου έφυγε και το τελευταίο γερμανικό πλοίο από το λιμάνι της Μυτιλήνης. «Η αυγή βρήκε τη Μυτιλήνη ελεύθερη. Ηταν μια πολύ όμορφη μέρα. 10 του Σεπτέμβρη του 1944. Ο κόσμος ξεχύθηκε στους δρόμους. Πανηγύριζε έξαλλος από χαρά. Ολοι ήθελαν να τρέξουν προς το κέντρο, το λιμάνι. Να δουν με τα μάτια τους. Να βεβαιωθούν πως οι Γερμανοί έφυγαν», γράφει στα απομνημονεύματά του ο Α. Αποστόλου. Και συνεχίζει: «Χτύπησαν οι καμπάνες χαρμόσυνα κι η πόλη φόρεσε τα καλά γιορτινά της. Γιόμισε η προκυμαία κι οι άλλοι κεντρικοί δρόμοι από Μυτιληναίους, που όσα δεν έκαμαν τα τέσσερα χρόνια της σκλαβιάς, κοίταζαν να τα χορτάσουν τώρα, τις ώρες εκείνες, τις μεγάλες, τις ανεπανάληπτες».

Στις 12 Σεπτεμβρίου μπήκαν στη Μυτιλήνη οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ με την πολιτική ηγεσία. Ακολούθησε δοξολογία στον μητροπολιτικό ναό, στην οποία χοροστάτησε ο πρωτοσύγκελος Ευάγγελος Κλεόμβροτος. Στη συνέχεια οι κάτοικοι της πόλης και των γύρω χωριών συγκεντρώθηκαν στην προκυμαία, σε μια εορταστική απελευθερωτική συγκέντρωση–γιορτή. Από το μπαλκόνι του Δημαρχείου εκφώνησαν λόγους ο μητροπολίτης Διονύσιος και ο Α. Αποστόλου, ως πρόεδρος και γραμματέας του ΕΑΜ αντίστοιχα, και οι Χρήστος Χριστοδούλου, γραμματέας ΕΑΜ Μυτιλήνης, Βαγγέλης Γιοσμάς, εκπρόσωπος του ΚΚΕ, και ο Σταμάτης Καβαδίας εκ μέρους της Κ.Ε. του ΕΑΜ. Με την εγκατάσταση των νέων, εαμικών αρχών δόθηκε βαρύτητα στην ομαλή μετάβαση και δημοκρατική λειτουργία της διοίκησης.

Δεν σημειώθηκαν γεγονότα αντεκδίκησης. Απελευθερώθηκαν οι κρατούμενοι της Γκεστάπο και συνελήφθησαν κάποιοι συνεργάτες των Γερμανών, όπως ο δημοσιογράφος Θανάσης Γκράβαλης, εκδότης της φιλοναζιστικής εφημερίδας «Το Φως». Από τις αποθήκες διοχετεύτηκαν τα αποθέματα τροφίμων των Γερμανών στα μπακάλικα και μοιράστηκαν στους κατοίκους. Για τρεις μήνες από την απελευθέρωση εφαρμόστηκε ένας άλλος τρόπος διοίκησης, ο οποίος έγινε αποδεκτός από τον λαό. Κατόπιν ήρθαν εκπρόσωποι της κεντρικής κυβέρνησης, παραμερίστηκε το ΕΑΜ και διώχτηκαν η ηγεσία και τα μέλη του.

* συγγραφέας, διδάκτορας Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας

ΠΗΓΗ