Τα χειροποίητα κεραμικά της Χίου, με τις χαρακτηριστικές εγχάρακτες απεικονίσεις, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Ο επισκέπτης της Χίου τα έχει δει στις αυλές και στους κήπους στα Μεστά, στο Πυργί, στη Βέσσα. Τεράστια χειροποίητα πιθάρια με διακοσμητικά και σύμβολα που άλλοτε ήταν αθέατα σε σκιερά κελάρια. Οι Χιώτες αγγειοπλάστες, οι «καναλάδες», κατασκεύαζαν επίσης καμινάδες, υδρορροές, κωνικές διαμπερείς κυψέλες, αγγεία που εντοιχίζονταν ως φεγγίτες στα σπίτια. Και βέβαια, τα επίπεδα κεραμίδια όπως αυτά στο εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής (18ος αι.), με τα μοτίβα και τις γραμμές, όπου κανένα δεν είναι ίδιο με τα άλλα. Κεραμικά που φτιάχτηκαν χωρίς τροχό από πηλό χοντρόκκοκο, είχαν γερά χοντρά τοιχώματα και αδρή επιφάνεια, συχνά με σχήμα ασύμμετρο, με διακόσμηση εμπίεστη ή εγχάρακτη, ψήνονταν σε μονόχωρους κλιβάνους δίπλα σε ξύλα, γι’ αυτό κάποια είναι μαυρισμένα, παραμορφωμένα από την υψηλή θερμοκρασία.

Περίπου 30 απ’ αυτά, τα καλύτερα της συλλογής του Αγγελου Βλαστάρη, που αποτελείται κυρίως από καπάκια πιθαριών, συν κάποια άλλα από άλλες συλλογές, παρουσιάζονται στη νέα περιοδική έκθεση «Από το Βυζάντιο στον Νεότερο Κόσμο. Χειροποίητα Κεραμικά της Χίου (17ος – 19ος αι.)» στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (ΒΧΜ).

Το βιβλίο

Μικρή έκθεση της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, βασισμένη στο βιβλίο του Νίκου Λιάρου «Κεραμικά της Χίου (17ος – 19ος αι.) – Η συλλογή του Αγγελου Βλαστάρη» που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Καπόν» και το Ιδρυμα Ιωάννη Σ. Φαφαλιού μέσα στην πανδημία, φωτίζοντας την ιστορία αυτού του μοναδικού πλούτου της Χίου από εκατοντάδες χιώτικα κεραμικά που αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση στην ιστορία της νεότερης κεραμικής του Αιγαίου. Αιτία αυτού του «κεραμικού πληθωρισμού», όπως τον περιγράφει στην 239 σελίδων έκδοση ο αρχαιολόγος και κεραμίστας Νίκος Λιάρος, είναι προφανώς η μεγάλη ακμή του νησιού κατά τον 18ο αι., «γνωστή μεν από τις πηγές, αλλά τόσο γλαφυρά πραγματωμένη στα κεραμικά κατάλοιπα».

Τα χιώτικα κεραμικά πατάνε σε δύο διαφορετικές παραδόσεις, λέει στην «Κ» ο Νίκος Λιάρος. «Μορφολογικά και τεχνολογικά ανήκουν στο Βυζάντιο, έχουν δηλαδή μια παλιά τεχνολογία κατασκευής ακόμη και στον τρόπο της μορφής τους. Το άλλο χαρακτηριστικό είναι η διακόσμηση που έχουν και τα σύμβολα. Οι αγγειοπλάστες προσπαθούσαν να εκφραστούν από τα κεραμικά τους. Κι αυτός ο τρόπος είναι αδρός, δεν είναι τελειοποιημένος, όμως σχεδιάζουν παραστάσεις, μοτίβα, αποτυπώνουν σύμβολα, αποτροπαϊκά στοιχεία. Ολα τα καπάκια έχουν πάνω τους σύμβολα και διακοσμήσεις και δεν υπάρχει ούτε ένα που να έχει τις ίδιες. Καθένα και διαφορετικό».

Χαράζονταν σύμβολα για να προστατεύουν το περιεχόμενό τους, τη σοδειά της οικογένειας, από καλικάντζαρους, φαντάσματα και αχαλίνωτους βρικόλακες. Η κοινωνία της Χίου ήταν παγανιστική και το βλέπουμε και από τις περιγραφές των περιηγητών, όπως του Γάλλου περιηγητή Ζαν ντε Τεβενό, ο οποίος έγραψε ότι στο Κάστρο της Αγίας Ελένης οι κάτοικοι πίστευαν ότι το πτώμα που δεν λιώνει σε 40 μέρες, γίνεται βρικόλακας.

Με αδρές γραμμές αποδίδονται οι ανθρώπινες μορφές στα καπάκια, όπως π.χ. μιας γυναίκας με μακρύ φόρεμα που απεικονίζεται σε ένα απ’ αυτά, σε άλλα ιστιοφόρο, σταυροί, εξάλφα. Εντυπωσιακότερο όλων είναι το καπάκι με παράσταση τρικάταρτου πλοίου και χαραγμένες δύο ανθρώπινες μορφές που μοιάζουν με κουρσάρους: φορούν καπέλο ή μαντίλι και ο ένας κρατάει ξίφος.

Πολλά χειροποίητα πιθάρια είναι ασήκωτα. Σύμφωνα με τον Νίκο Λιάρο, του οποίου το ερευνητικό έργο εστιάζει στη μεταβυζαντινή κεραμική, έμπαιναν σε κελάρια και κατώγια και έμειναν εκεί και για 400 χρόνια. «Εντοπίσαμε πιθάρια του 17ου αι. να είναι ακόμη στα κελάρια των σπιτιών. Πολλά απ’ αυτά τοποθετήθηκαν σε συγκεκριμένα σημεία και μετά χτίστηκε η πόρτα και σήμερα δεν χωράνε να βγουν απ’ αυτήν». Το παλαιότερο χρονολογείται το 1643 και είναι γραμμένο με ελληνικούς χαρακτήρες. «Οι Χιώτες είχαν την ανάγκη να τοποθετήσουν τα έργα τους στη ροή του χρόνου, να αφήσουν το αποτύπωμά τους, γι’ αυτό και ορισμένα έχουν υπογραφές».

Αυτό που τον συγκίνησε περισσότερο απ’ όλα, είναι όταν ταύτισε έναν αγγειοπλάστη της εποχής. Ο Μιχάλης γιος του Παπαγιάννη. Το όνομα αυτό βρέθηκε σε δύο πιθάρια και σε ένα καπάκι. Ηταν φανερό ότι χαράχτηκε από το ίδιο άτομο. Τα πιθάρια χρονολογούνται το 1778 και το 1782 και το καπάκι το 1771. «Η πιο σημαντική στιγμή ήταν όταν διάβασα το όνομα Παπαγιάννης. Είχα εντοπίσει το όνομά του σε πιθάρι της συλλογής Βλαστάρη που ήταν με σαφήνεια γραμμένο. Ηταν ακόμη πιο συγκινητικό όταν, αργότερα, κοιτάζοντας συμβολαιογραφικά έγγραφα από τα Μαστιχοχώρια, το όνομα του Μιχάλη Παπαγιάννη εντοπίστηκε σε δύο νοταριακές πράξεις στον κώδικα των Αρμολίων. Ξέρουμε πια ότι ζούσε στα Αρμόλια που είναι σημαντικό, γιατί ήταν το αγγειοπλαστικό κέντρο της Χίου». Το φροντισμένο καπάκι έχει χάραγμα, πιθανότατα τον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Ως γιος παπά, ο αγγειοπλάστης πιθανότατα ήξερε γραφή και ανάγνωση σε μια εποχή αναλφαβητισμού και υπογράφει τα έργα του, γιατί είναι περήφανος γι’ αυτά.

Η έκθεση της Διεύθυνσης Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς στο ΒΧΜ δεν μπορεί να φιλοξενήσει όλη την κεραμική ποικιλία της Χίου. Διαβάζοντας όμως το βιβλίο του Ν. Λιάρου που εστιάζει στη συλλογή Αγγ. Βλαστάρη, του παλαιοπώλη που πήγε στο νησί για διακοπές και γρήγορα απέκτησε σπίτι στα Μαστιχοχώρια και άρχισε να μαζεύει από περιέργεια τα ασυνήθιστα καπάκια σχηματίζοντας εντυπωσιακή συλλογή, θαυμάζεις τον πλούτο με την «πρωτόγονη» γοητεία. Ογκώδη πιθάρια, καπάκια με οπές, τροχήλατα, αγγεία με διάτρητο φίλτρο για να εμποδίζει την είσοδο εντόμων στο νερό, σκεύη για την απόσταξη αλκοολούχων ποτών, πήλινα ταψιά για το ξεδιάλεγμα της μαστίχας, σκεύη (τα «μπουρμπουλλάχια») για τη διακίνησή της.

Ακόμη και εντοιχισμένα πιθάρια που χρησιμοποιήθηκαν για αποχωρητήρια βρέθηκαν στο νησί, πολυτέλεια άγνωστη σε πολλά μέρη του Αιγαίου. Υδρορροές με κυρτή διάταξη που παροχέτευαν το νερό, καμινάδες που θέρμαιναν χώρους διαμονής, διακοσμημένες λεκάνες με το σημείο του σταυρού υπενθυμίζοντας τη ζωτική σημασία του νερού.

Εξωστρέφεια

Τα χιώτικα χειροποίητα κεραμικά αποπνέουν εξωστρέφεια. Οπως σημειώνει ο Ν. Λιάρος, τα νοταριακά έγγραφα συμπληρώνουν την εικόνα, φανερώνοντας την επιδίωξη των αγγειοπλαστών για αυτοπροσδιορισμό, οργάνωση και προκοπή. «Για πρώτη φορά στο οθωμανικό Αιγαίο οι αγγειοπλάστες και τα έργα τους αποκτούν ιστορική υπόσταση και συγκεκριμένες προσωπικότητες αναδύονται από το ανώνυμο μέχρι τότε σινάφι τους». Η Χίος γνώριζε πολιτιστική και οικονομική ακμή. «Την ίδια εποχή οι λόγιοι του νεοελληνικού Διαφωτισμού και οι Ελληνες έμποροι διαδίδουν τις αξίες της ελευθερίας της έκφρασης, της αυτοδιάθεσης, της προόδου». Ομως η ακμή ανακόπηκε απότομα το 1822 με τη σφαγή της Χίου.

Εχει σημασία να δείτε την έκθεση. Ως αρχαιολόγος ο Ν. Λιάρος μελετούσε την προϊστορική αρχαιολογία αλλά, όπως λέει, «κοιτώντας τον νεότερο πολιτισμό συνειδητοποίησα ότι ξέραμε λιγότερα για την κεραμική του Αιγαίου τον 16ο – 17ο αι. μ.Χ. από ό,τι γνωρίζαμε για την κεραμική του 17ου – 16ου αι. π.Χ. Είναι τραγικό γιατί αυτοί είναι οι άμεσοι πρόγονοί μας».

Για τη διευθύντρια του ΒΧΜ Παρή Καλαμαρά, εκθέσεις όπως αυτή τεκμηριώνουν ιδιαίτερες πτυχές του βίου, της οικονομίας και της τεχνολογίας, της κοινωνίας που τα δημιούργησε. Για την προϊσταμένη της Διεύθυνσης της Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Βίλλυ Σταυροπούλου, έχει σημασία ότι θεμελιώνεται συνεργασία με το μουσείο: «Η πολιτιστική διαχείριση απαιτεί συνέργειες και δημιουργία δικτύων».

ΠΗΓΗ