ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΛΑΝΤΖΟΣ
Το Χρονικό της Λήμνου
εκδ. Καπόν, 2022
Στο τελευταίο του βιβλίο ο καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας στο ΕΚΠΑ Δημήτρης Πλάντζος αφήνει για λίγο τις αρχαιολογίες, τις αρχαιότητες και τις θεωρίες για την αρχαιότητα, και γράφει για τον τόπο καταγωγής των γονέων του και τόπο των καλοκαιρινών του διακοπών, τη Λήμνο.
Στο «Χρονικό της Λήμνου» ο Πλάντζος παρουσιάζει την Ιστορία της Λήμνου από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τις μέρες μας. Η τοπική Ιστορία εντάσσεται στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, ενώ οι συνεχείς μεταβάσεις από το ομιχλώδες παρελθόν στη σύγχρονη ζωή συντελούν ώστε όλα αυτά τα μακρινά και γι’ αυτό θαυμαστά να μοιάζουν όψεις του παρόντος μας, σαν να συνέβησαν μόλις χθες ή προχθές και σε ανθρώπους δικούς μας. Το τότε –και σε αυτό συντείνει και το εξαιρετικό κείμενο, ο προσεγμένος και ζωντανός λόγος του Πλάντζου– αποκτά τη ζεστασιά του σήμερα. Η εξαιρετικά πλούσια εικονογράφηση του βιβλίου συμβάλλει στην αίσθηση της ζεστασιάς και της ζωντάνιας. Περίπου 200 εικόνες, έγχρωμες οι περισσότερες: αρχαιότητες, μνημεία, νεότερα κτίσματα, χάρτες και πορτολάνοι, έργα τέχνης, τοπία. Τα φυσικά τοπία της Λήμνου με τα κίτρινα των θερισμένων χωραφιών και των ξερών βουνοπλαγιών, τα πράσινα των αμπελιών και της χαμηλής βλάστησης, τα μπλε των θαλασσών.
Τελικά, στην ιστορία του Πλάντζου συμπλέκονται τα πάντα: ο τόπος με τους ανθρώπους του, οι μύθοι με τις πραγματικότητες, το χθες με το σήμερα.
Η αρχή γίνεται με τη Λήμνο των μύθων. Ο Ηφαιστος, οι Σίντιες, οι Κάβειροι και το Καβείριο στο ακρωτήριο Χλόη όπου τελούνταν τα άφατα για τους μη μυημένους μυστήρια. Ο φρικιαστικός φόνος των αντρών… Το ξεκίνημα της νέας ζωής, η Υψιπύλη, ο Ιάσονας, οι Αργοναύτες. Οι παλιές και οι νέες ποικιλίες των σταφυλιών, τα σύγχρονα οινοποιεία… Ο Φιλοκτήτης και η ίασή του με θεραπευτικό πηλό, η καταποντισμένη Χρύση και ο καθηγητής Μουτσόπουλος. Οι πραγματικότητες πίσω από τους μύθους.
Οι ανασκαφές
Ο καταυλισμός των παλαιολιθικών κυνηγών στον Ούριακο, οι προϊστορικοί οικισμοί στην Πολιόχνη και τη Μύρινα, το Κουκονήσι με το μυκηναϊκό του αποτύπωμα, οι Πελασγοί κάτοικοι της Λήμνου.
Υστερα έρχονται οι ανασκαφές. Οι πραγματικότητες που οι ανασκαφές αποκαλύπτουν. Ο καταυλισμός των παλαιολιθικών κυνηγών στον Ούριακο, η πρώιμη αστικοποίηση, οι προϊστορικοί οικισμοί στην Πολιόχνη και τη Μύρινα. Το Κουκονήσι με το μυκηναϊκό του αποτύπωμα. Οι Πελασγοί κάτοικοι της Λήμνου, η σύγχυση ως προς την ταυτότητα και την προέλευσή τους, τα λεγόμενα «πελασγικά» τείχη στο κάστρο της Μύρινας, η στήλη των Καμινίων με τις αινιγματικές επιγραφές της. Οι αρχαϊκές πόλεις Μύρινα και Ηφαιστία με τα λιμάνια, τα ιερά και τα ερείπιά τους. Το νησί κάτω από τον έλεγχο των Αθηναίων και οι κληρούχοι. Το θέατρο της Ηφαιστίας, η Αθηνά Λημνία, ο Λήμνιος Αλκαμένης, οι Φιλόστρατοι.
Ακολουθεί ο κόσμος του Βυζαντίου. Οι πρώτοι χριστιανοί της Λήμνου και οι πρώτοι άγιοι που συνδέθηκαν με τον τόπο. Το νησί ως ναυτική βάση και η σημασία του στο δίκτυο των θαλάσσιων επικοινωνιών. Οι πειρατές και το τοπωνύμιο «Εκατό Κεφαλαί». Οι Βενετοί Ναβιγκαγιόζοι. Οι Παλαιολόγοι. Τα μετά της Αλωσης και οι ανταγωνισμοί όσων φιλοδοξούσαν να παίξουν πολιτικούς ρόλους στο Β.Α. Αιγαίο. Ο Δρομοκαΐτης, ο Παλαιολόγος, ο Πάπας, ο Κριτόβουλος… Η Μαρούλα, η ηρωίδα των θρύλων και της ποίησης. Τα διάσπαρτα σε όλο το νησί κάστρα. Ο ανύπαρκτος στην πραγματικότητα Λαβύρινθος της Λήμνου και ας παιδεύτηκαν και παιδεύονται τόσοι να τον γυρεύουν.
Η οθωμανική περίοδος με τα φορολογικά κατάστιχα και τα κείμενα των περιηγητών. Οι χάρτες και οι πορτολάνοι με τα λάθη τους, τις παραλείψεις τους και τα αρχαία τοπωνύμια. Η λημνία γη, ο πηλός που θεωρούνταν θεραπευτικός από την αρχαιότητα και στον οποίο δόθηκε τόση σημασία κατά τους οθωμανικούς χρόνους. Τα ορλωφικά, το φευγιό των Ρώσων και οι ντόπιοι που τελικά αφέθηκαν στην εκδίκηση των Οθωμανών. Οι μάντρες της υπαίθρου, τα αρχοντικά του Ρωμέικου Γιαλού, τα σχολεία στα χωριά, οι ναοί, τα εξωκκλήσια, οι κρήνες… Ο κεχαγιάς ως η κατεξοχήν μορφή του λημνιακού τοπίου, η μουσική του, οι χοροί του. Η συμβολή της Λήμνου στην Επανάσταση του 1821, οι εκτοπισμένοι από την οθωμανική διοίκηση και ο διασημότερος ανάμεσά τους σούφι ποιητής Νιγιαζί Μισρί με τον τεκέ του να σώζεται ακόμα στο λιμάνι της Μύρινας.
Η απελευθέρωση της Λήμνου το 1912 και η ένωσή της με την Ελλάδα. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η Λήμνος ως βάση της Αντάντ στην επίθεση εναντίον της Καλλίπολης. Οι χιλιάδες ξένοι στρατιώτες και νοσοκόμες, οι δυσκολίες τους, οι νεκροί τους, θαμμένοι στα συμμαχικά νεκροταφεία. Τα κείμενα και το φωτογραφικό υλικό που άφησαν οι ξένοι, πρωτογενές υλικό εξαιρετικά πολύτιμο για ειδικούς και μη ειδικούς. Η προσφυγιά και η ανταλλαγή των πληθυσμών. Η εγκατάσταση χιλιάδων Μικρασιατών προσφύγων στη Λήμνο και η αποχώρηση των παλαιών μουσουλμάνων κατοίκων της. Η μετανάστευση. Στην αρχή κυρίως στην Αίγυπτο και ύστερα παντού, σε όλο τον πλανήτη. Ο μεσοπόλεμος, ο εθνικός διχασμός, οι εκτοπισμένοι στη Λήμνο και στον Αγιο Ευστράτιο για τα πολιτικά τους φρονήματα, ο Βάρναλης, ο Γληνός, ο Ρίτσος, ο Στεφανίδης. Η πυρκαγιά στον κινηματογράφο στις 9/9/1939, τα δεκάδες θύματά της και η βαθιά τραυματική της επίδραση στη λημνιακή κοινωνία. Η Κατοχή, οι Γερμανοί, οι χιλιάδες δυσκολίες. Η εβραϊκή κοινότητα της Λήμνου και η τραγική της κατάληξη, ο αγώνας εναντίον των Γερμανών, η απελευθέρωση.
Η ανάπτυξη της Λήμνου μετά τον πόλεμο, το αεροδρόμιο, οι ακόμα και σήμερα προβληματικές ακτοπλοϊκές συγκοινωνίες, το αρνητικό για το νησί κλίμα που δημιούργησαν οι δυσμενείς μεταθέσεις των στρατιωτικών. Οι αλλαγές που από τη δεκαετία του 1980 ενίσχυσαν την οικονομική ζωή. Οι καλλιέργειες των σιτηρών, της αμπέλου και του βαμβακιού και το σημαντικότερο μνημείο της βιομηχανικής κληρονομιάς του νησιού, το Εκκοκκιστήριο Βάμβακος. Η αναβίωση της καλλιέργειας τοπικών προϊόντων, ο άφκος. Η κτηνοτροφία, το τυρί «καλαθάκι». Η μελισσοκομία και η αλιεία. Το εμπόριο και οι διάφορες μικροεπιχειρήσεις, κυρίως μεταποίησης τροφίμων και ποτών. Ο τουρισμός και η ανάπτυξή του μόλις τα τελευταία χρόνια. Τα γεωλογικά μνημεία και οι τόποι φυσικού κάλλους, το Φαρακλό, ο Αγιος Ερμόλαος, το Γομάτι, τα Θέρμα, ο Κάκαβος, ο Αγιος Παύλος. Τα ενάλια σπήλαια. Ο υδροβιότοποι στην Αλυκή, τη Χορταρόλιμνη, την Ασπρόλιμνη. Οι ερωδιοί, τα φλαμίνγκο και τα άλλα πουλιά που ξεχειμωνιάζουν στις λίμνες. Η πλούσια χλωρίδα του νησιού, τα «κρινάκια της Παναγίας» στις αμμουδιές, τα βούρλα, οι βελανιδιές.
Τελικά το βιβλίο του Πλάντζου, αξιοποιώντας τη σχετικά πλούσια βιβλιογραφία για τη Λήμνο, είναι μια σύγχρονη γενική «Ιστορία» του νησιού, γραμμένη από έναν ειδικό, που όμως έχει και μια βαθιά βιωματική σχέση με τον τόπο. Και αυτό είναι που το κάνει ξεχωριστό. Ενα έργο που διαβάζεται ευχάριστα από τον καθέναν, ντόπιο, επισκέπτη ή απλώς αναγνώστη. Οπως χαρακτηριστικά έγραφε κάποιος στο Διαδίκτυο, η ανάγνωσή του «κυλάει σαν το νεράκι»… Ας είναι το «Χρονικό της Λήμνου» του Δημήτρη Πλάντζου η αφορμή να επανεξετάσουμε τη σημασία των τοπικών Ιστοριών για μικρούς και μεγάλους. Και για τον τόπο. Οι ειδικοί και οι μη ειδικοί. Και προπαντός οι ειδικοί της εκπαίδευσης.
* Η κ. Ολγα Ματζάρη είναι ιστορικός.
